Marc van der Woude
Een stille tocht door het avondlicht, tussen de kunstzinnige woningen van Buitenplaats Koningsweg, op weg naar een oude Duitse vliegtuighangar in het veld. Daar ontvouwt zich het verhaal van een man die dacht alles te kunnen bezitten, en van de boeren die hij van hun land verdreef. Het verhaal van Anton Kröller.
Muziektheater De Plaats schuwt de confrontatie niet. Hun voorstelling Van stof tot stof zet de ‘schepper’ van De Hoge Veluwe neer zoals hij werkelijk was: een sluwe zakenman, gewetenloos en meedogenloos, die land kocht om macht te tonen, boeren dwong te vertrekken, en uiteindelijk zijn imperium verloor aan de schulden die hij zelf veroorzaakte.
Niets is wat het lijkt
Het was eigenlijk de bedoeling deze voorstelling ín het park op te voeren. Maar de PR-afdeling en directeur Seger van Voorst tot Voorst wilden controle over de inhoud, een censuur die de makers weigerden te accepteren. Dus staan ze nu, symbolisch, net buiten de hekken.
Die keuze is extra krachtig door de locatie: een Duitse vliegtuighangar, gebouwd als onderdeel van Fliegerhorst Deelen. De nazi’s vermomden hun vliegveld als een boerendorp om het vanuit de lucht onzichtbaar te maken. Zo is ook deze hangar in de vorm van een boerenschuur opgetrokken. Een plek die schreeuwt: niets is wat het lijkt.
Precies dat echoot door in het verhaal van Anton Kröller. Achter de façade van idealistische natuurbeschermer schuilt de meedogenloze zakenman, de opkoper, de machtsspeler, de oplichter.
De boeren van De Bunt
Het publiek wandelt in stilte het terrein op. Rondom de hangar staan boeren en boerinnen opgesteld als levende standbeelden. Zij verbeelden de boeren van De Bunt, een verdwenen gehucht dat hier ooit lag, waar generaties lang mensen hun leven en werk hadden. Totdat Anton Kröller kwam, hun land opkocht en hen dwong te vertrekken voor zijn grootse plannen. Mensen die misschien een nette prijs kregen, maar nooit om dit lot vroegen. De macht van geld laat weinig ruimte voor vrijwilligheid.
Muziektheater met maatschappijkritiek
Het verhaal begint bij zijn geboorte en weeft onderweg een tweede narratief in: dat van Alfred Nobel, uitvinder van het dynamiet, die zijn negatieve erfenis in iets goeds probeerde om te zetten met de Nobelprijzen. Anton deed dat niet. Hij liet macht en vernietiging achter zonder spijt of verlossing, behalve dan zijn jachtterrein, dat later nationaal park werd. Een park dat natuur terugbracht, maar voortkwam uit machtsmisbruik en onteigening – een erfenis die tot op vandaag voelbaar is in het DNA van het gebied.
Binnenin de hangar, met tribunes aan weerszijden, vertellen vier acteurs in wisselende rollen Kröllers levensverhaal. Geen enkel moment voelt de voorstelling statisch. Steeds weer openen de hangardeuren en klinkt het koor van boeren en boerinnen, als een memento mori dat het ongemak versterkt en de rauwe waarheid blootlegt. De muziek geeft het verhaal soms ruimte om te ademen, maar vaker snijdt de zang er dwars doorheen, recht de pijn in.
Een spiegel voor vandaag
Wat Van stof tot stof zo krachtig maakt, is dat het niet blijft steken in historische reconstructie. Het legt een directe lijn naar nu. Naar mannen als Seger van Voorst tot Voorst, de huidige baron-directeur van De Hoge Veluwe, die volgens de voorstelling in dezelfde traditie staat: autocratisch, controlerend en intolerant voor kritiek. Zijn haat jegens de wolf wordt op hilarische wijze gefileerd. Ook de bekende relatiekaart van het park, waarmee het zijn netwerken en politieke invloed structureert, komt expliciet terug als illustratie van machtspolitiek anno nu.
De makers verwerken zelfs recente artikelen van de Edese Vos over het park, zoals het weren van journalisten bij een raadsbijeenkomst en het wegzetten van kritische media als ‘riooljournalistiek’. De baron wordt neergezet als een eigentijdse echo van Kröller: een man die zijn land als zijn persoonlijke koninkrijk ziet, waarin alleen zijn regels gelden.
Een tocht die schuurt en beklijft
De kracht van deze voorstelling zit in de combinatie van locatietheater, zang, beweging en maatschappijkritiek. In 90 minuten wordt de illusie van verheven landgoed-romantiek genadeloos doorboord. Wat overblijft is een pijnlijke waarheid: niets is wat het lijkt.
“Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren,” luidt de bijbelse spreuk die ook op Kröllers grafsteen prijkt. Van stof tot stof is meer dan theater. Het is een tocht langs macht en misleiding, en een spiegel voor een samenleving die mannen met macht maar al te graag blijft geloven.
Van stof tot stof speelt nog tot en met 6 juli op Landgoed De Hangar in Schaarsbergen. Meer informatie.
Edese Vos
Compliment voor de weergave van dit theaterstuk waar de laatste zin is. “Een wolf die je niet bejaagt, verliest z’n schuwheid”. Hopelijk spoort het velen aan om “de wolf” actief te bejagen. Niet het dier maar mensen die macht en geld gebruiken voor eigen gewin en zo het algemeen belang schaden.
Die beste meneer de baron, moet het niet heel erg moeilijk voor hem zijn dat zijn “wil, niet meer wet” is, of laten we dit allemaal oogluikend toe? Leeft hij niet een paar eeuwen te laat? Is het wel in het toekomstige belang van ons “Nationaal Park de Hoge Veluwe”, dat deze baron/adelijke persoon daar alleen aan het roer blijft staan? Als alle geluiden rond zijn functioneren ook maar voor een deel waar zijn, lijkt het mij dat de terechte discussie op gang mag komen om hem te vervangen door iemand die meer van deze tijd is en dat oude feodale stelsel wordt beeindigd. Of hebben we daar dan ook andere toezichthouders/bestuurders voor nodig?
Zolang de baron eigenaar is, is er weinig tegen hem in te brengen zolang hij zich aan de wet houdt. Als hij handig/op slinkse wijze gebruik maakt van de mazen in de wet begint het in mijn ogen al te schuren met eerbaar en gewetensvol handelen…
Ik vind het mooi om te lezen dat de theatergroep niet toegeeft aan de barons poging de boel te censureren. Niet álles is te koop!
De baron is geen eigenaar van het park, dat is de stichting. De baron is directeur-bestuurder, aangesteld door de Raad van Toezicht, en kan bij disfunctioneren dus ook worden ontslagen. De Raad van Toezicht is slim samengesteld met mensen uit het netwerk van de baron, dus die zullen hem niet snel op de vingers tikken, waarmee ze hun verantwoordelijkheid uiteraard verzaken. In het theaterstuk werd dat voorgesteld als een octopus.
De Hoge Veluwe is een stichting. En bij een stichting horen doelstellingen die door de stichter zijn vastgelegd. Het doel kan in de loop van de tijd worden aangepast. Bij de Hoge Veluwe is ook de Nederlandse Staat betrokken. Het museum in het park, valt voor zover ik het begrepen heb, onder toezicht van de Nederlandse Staat.
Het hele stuk dat dus over Anton Kröller gaat, met een verwijzing naar de huidige directeur van de stichting, is dus louter een persoonsgebonden aanklacht tegen deze personen. Of dat nodig/nuttig is? Er is genoeg te vinden over het park in Wikipedia. Ook over de betrokken personen.
Ik ben in ieder geval heel blij met het park zoals het nu is. Zelfs met de entree die ervoor wordt gevraagd. Het eerste het beste festival kost je meer per bezoek. Toch?
De Kröller-Müllers waren zelf betrokken bij de oprichting van de stichting in 1935. De Nederlandse staat is niet betrokken, noch bij het park, noch bij het museum. De staat heeft het park destijds voor acht ton in guldens van Kröller gekocht en aan de stichting overgedragen. De kunstcollectie is wel van de staat, geschonken door Helene, en in beheer gegeven aan het museum.
Leestip voor mensen die meer willen weten dan Wikipedia: ‘Anton Kröller (1862-1941). Leven op krediet’ van Ariëtte Dekker (dikke pil), en ‘De Vertrouweling’ (over de met nazis heulende familievriend Sam van Deventer) van dezelfde auteur. Over Helene ‘De eeuwigheid verzameld’ van Eva Rovers. Over Helene heeft ook al eens een artikel op de Vos gestaan: https://edesevos.nl/het-grijze-verleden-van-helene-kroller-muller/.
Het saillante van de kwestie is dat Anton als een Bernie Madoff de kluit heeft belazerd door investeerders op te lichten voor een bedrag van naar schatting 700 miljoen euro (naar hedendaagse waarde). Toen dat uitkwam heeft hij, om te voorkomen dat schuldeisers zijn landgoed en de kunst van zijn vrouw zouden verkopen (waar ze volledig recht op hadden) die zaken in een omstreden deal met de overheid snel ondergebracht in een stichting en in de doelstellingen laten vastleggen dat die nalatenschap goed beheerd moest worden. Je zou het met recht gestolen goed kunnen noemen. Dus dat het theaterstuk ‘louter een persoonsgebonden aanklacht’ is, is historisch onjuist. Het was destijds een maatschappelijk schandaal, en dit soort praktijken gebeuren vandaag de dag nog. Is het nodig en nuttig om er aandacht aan te besteden? Daar kan iedereen zelf zijn mening over vormen.
Marc, dat was precies wat ik in mijn betoog bedoelde. Als een soort Trumpje heeft meneer de baron “edelachtbare ja-knikkers” om zich heen verzameld. Verbazend hoe zelfs deze personen niet in de gaten willen hebben dat ze dit reputatieschade oplevert. Maar lid van een RvB is natuurlijk een grote eer. Gelukkig hoeven we geen namen te noemen om te weten over welke personen het gaat, dat kan iedereen zo nazoeken. Ik zou niet in zo’n raad van bestuur willen zitten, zeker als de acties van de adelijke roerganger verre van democratisch lijken te zijn.
Die leden van de RvT krijgen zeker nog wat vragen voorgelegd.