Marc van der Woude
Raadsleden en relatiegeschenken: waar ligt de grens? De kwestie die de Edese Vos heeft geagendeerd over de relatiekaarten van de Hoge Veluwe voedt nu een landelijk gesprek over integriteit.
Binnenlands Bestuur, het platform voor ambtenaren en bestuurders in alle lagen van de overheid, heeft onze artikelen samengevat en maakt de integriteitskwestie bespreekbaar. “De vraag die de Edese Vos stelt is: is het wel integer om als raadslid een dergelijke relatiekaart te accepteren?”
John Bijl, directeur van het Periklesinstituut, gaat er op in. Er zitten volgens hem twee aspecten aan: “De waarde van de kaart is hoger dan het bedrag in de gedragscode, en dat is dus niet integer,” stelt hij. Daarnaast moet je ook kijken naar intenties en verwachtingen. “Daar wordt het tricky. De gever moet niet stijgen in je onbewuste gunfactor. Daarom is het niet verstandig om het te doen.” Oftewel: neem je de kaart aan, dan heb je volgens Bijl al twee fundamentele checks gemist.
De baron is ‘dommig’
Bijl vindt de opstelling van Seger baron van Voorst tot Voorst, die raadsleden als zijn ‘ambassadeurs’ ziet, “dommig”. Als voormalig statenlid hoort hij te weten dat volksvertegenwoordigers kritisch moeten blijven en dus niet anders behandeld kunnen worden dan andere bezoekers van het park. Het probleem zit ‘m niet in een rondleiding of een hapje eten, maar in het fêteren, benadrukt Bijl. “Die gedragscode is er niet voor niks: 50 euro. There’s no such thing as a free lunch.”
De Nederlandse Vereniging voor Raadsleden besteedt er ook aandacht aan. De vereniging adviseert haar leden om vast te houden aan de gedragscode en verwijst naar het Handboek integriteit. “Wanneer er sprake is van twijfel of het een goed idee is, is voorzichtigheid geboden. Bespreek het vooraf met het presidium, zodat je hier als raad een duidelijke lijn in hebt en in individuele gevallen kunt toetsen. Daarbij is het ook goed om persoonlijk kritisch te zijn op je eigen (financiële) belangen. Spiegel het met onafhankelijke partijen.”
Een ongemakkelijke spiegel
Een journalistiek medium dat de zaak op scherp zet, zou zo’n onafhankelijke spiegel kunnen zijn. Al kijken sommige raadsleden je dan verontwaardigd aan, alsof je ze hun lolly wilt afpakken, terwijl je die natuurlijk ook van je eigen zakgeld in de snoepwinkel kunt kopen. Er lijkt een gevestigde politieke cultuur te zijn ontstaan, waarin zo’n geschenk uit gewoonte of als ‘leuk voordeeltje van het politieke werk’ wordt geaccepteerd. Dat wordt dan in het presidium met een slimme formulering rechtgepraat.
Neem dit gesprekje dat de Vos laatst voerde met een raadslid:
Raadslid: “Ik gebruik ‘m bijna nooit, wat is dan het probleem?”
EV: “Als je ‘m toch niet gebruikt, waarom weiger je ‘m dan niet? Heb je de schijn van belangenverstrengeling ook niet tegen als je straks over het Nationaal Park moet besluiten.”
Raadslid: “Ik laat me echt niet beïnvloeden door zo’n kaart.”
EV: “Dan kun je ‘m net zo goed niet aannemen, toch?”
Raadslid: “Ja, maar als ik dan wel een keer met m’n gezin naar het park wil, moet ik betalen.”
Als integriteit niets mag kosten, is het geen waarde. Bovendien: wie de kaart aanneemt, heeft in het geschenkenregister verklaard deze uitsluitend voor het raadswerk te zullen gebruiken. Uitjes met je gezin of vrienden vallen daar dus sowieso buiten.
Janneke van de Jumbo
Een lezer van de Edese Vos stelde deze vraag, die meteen een soort lakmoesproef voor politieke beïnvloeding is: “Waarom krijgt een raadslid zo’n kaart en een medewerker van de Jumbo niet?” Wat voor antwoord zou je hier als raadslid op geven?
Het is volstrekt duidelijk waarom de baron raadsleden fêteert op dit voordeeltje en Janneke van de Jumbo niet: die raadsleden gaan over de vraag of hij een vergunning krijgt voor zijn resort en Janneke heeft daar niets over te zeggen.
De psychologie van wederkerigheid
Wat John Bijl de ‘gunfactor’ noemt is een bekend fenomeen in de psychologie. Als je iets van iemand krijgt, ben je eerder geneigd om iets terug te geven. Dit wordt het principe van wederkerigheid of reciprociteit genoemd. De term komt van de Amerikaanse psycholoog Robert Cialdini en het is een krachtig mechanisme dat ons gedrag beïnvloedt, vaak zonder dat we ons er bewust van zijn.
Bij het ontvangen van geschenken en voordelen voelen mensen vaak een impliciete verplichting om iets terug te doen, wat kan leiden tot verhoogde loyaliteit, aankopen, of het versterken van relaties. Het stimuleert het beloningscentrum in de hersenen, wat leidt tot positieve emoties die worden gekoppeld aan de gever. Het creëert een sociale norm: het niet beantwoorden van een gift of gunst kan leiden tot gevoelens van schuld of afkeuring.
Samengevat: het ontvangen van een geschenk of voordeel vergroot de neiging om iets terug te geven. Zelfs als je je hiervan bewust bent, kan het je toch onbewust beïnvloeden. Om politici hiervoor te beschermen is de gedragscode ingesteld.
CHECKLIST VOOR RAADSLEDEN (gratis service van de Edese Vos)
1. Wat is de marktwaarde van het geschenk of voordeel?
✅ Minder dan €50
❌ Meer dan €50
2. Gebruik je het geschenk of voordeel ook buiten je raadswerk?
✅ Nee, het is direct ondersteunend voor mijn raadswerk
❌ Ja, ik gebruik het ook privé en/of laat anderen ervan meeprofiteren
3. Is de gever een bedrijf of organisatie die naar verwachting binnen 1 jaar een belang heeft bij politieke oordeels- of besluitvorming?
✅ Nee, dit speelt niet
❌ Ja, dat is wel de verwachting
4. Creëert het geschenk of voordeel psychologisch een gunfactor?
❌ Nee, echt niet, ik heb een psychologisch teflonlaagje
❌ Ja, als ik eerlijk ben wel
5. Krijgt Janneke van de Jumbo het geschenk of voordeel in vergelijkbare omstandigheden ook?
✅ Ja, zij krijgt het ook
❌ Nee, want Janneke is geen raadslid
Richtlijn: alleen aannemen bij minimaal drie groene vinkjes
NASCHRIFT 25 maart 2025: In 2025 heeft opnieuw driekwart van de Edese raad de relatiekaart geaccepteerd.
Gastauteur
De relatiekaart van de Hoge Veluwe is een anachronisme in mijn ogen. Ik ga al wat langer mee en in de jaren ’80 was het niet ongebruikelijk dat er ‘relatie’-verbanden waren tussen de (rijks-)overheid waar ik toen werkte en de bedrijven die opereerden in het werkveld. Daar zaten naar mijn indruk geen slechte bedoelingen achter maar het zorgen voor smeerolie in de relatie. Ik herinner me nog een uitnodiging van een bedrijf dat producten had gemaakt voor een door ons gesubsidieerde onderneming waarbij ik hoog en laag betoogde dat de overheid geen enkele invloed had op het aankoopbeleid van het gesubsidieerde bedrijf (daarover ook wel eens ruzie gehad met iemand die niet mocht leveren en toen maar het ministerie wilde inschakelen). Daarvan geleerd dat het echt alleen maar ging om elkaar kennen en relatie onderhouden.
Nu naar het heden. Al decennia lang zijn dergelijke verbanden (in elk geval voor zover ik het kan waarnemen) beëindigd (alhoewel ik mijn twijfels heb bij de luchtvaart). Dat dit soort relaties tot een al dan niet bewuste ‘gun’-factor leiden lijkt mij ook duidelijk, ik ben ook een mens alhoewel geen psycholoog. Tegelijk lees ik dat de ambtenaren achter hun laptops vandaan moeten komen en gaan kijken wat er in ‘het veld’ gebeurt. Maar dat kan heel goed door zelf op pad te gaan en als iets geld kost, daarvoor een declaratie in te dienen bij je organisatie. Of een werkbezoek aan te vragen maar dan zonder allerlei ‘goodies’.
Hiermee ben ik terug bij mijn begin: de relatiekaart van de Hoge Veluwe is een anachronisme en het zou goed zijn als de Hoge Veluwe daarmee zou stoppen. Het aanvaarden ervan is de verantwoordelijkheid van elke politicus die hem krijgt aangeboden; in mijn 16 weken vervangend raadslidmaatschap is het mij niet aangeboden maar ik zou het ook niet hebben aangenomen. Ik ben overigens wel ooit als fractievolger (niet de geciteerde) naar het jaarlijkse uitje meegeweest omdat de burgemeester zich toen had hardgemaakt daarvoor niet alleen raadsleden maar ook fractievolgers uit te nodigen. Ik heb dat uitje gewaardeerd en voel me niet beïnvloed (mijn mening over de Hoge Veluwe is ook niet veranderd).
Je probeert eigenlijk te zeggen dat het niet meer van deze tijd is. Escapistisch hoor, maar helaas komt het voor, is diep geworteld en is zoals in deze casus niet eens altijd zichtbaar. Deze politici, waarschijnlijk van goede wil, zullen vast beter opletten als het naspeurbaar is.
Integriteit is iets van alle tijden. Kan me best voorstellen dat een raadslid of ambtenaar zich in een onbewaakt moment per ongeluk even niet bedacht is van een paaipoging. Ondernemers en organisaties die wat nodig hebben van de overheid zijn daarin vaak heel gehaaid. Denk dan wel aan een zeer bescheiden uitje, een flesje wijn of een doosje bonbons. Alles wat meer waard is dan ca. 50 euro lijkt mij stof tot nadenken.
We mogen toch met zijn allen hopen dat raadsleden, bestuurders en ambtenaren niet de meest naïeven onder ons zijn. Ik ga ook al wat langer mee en heb jaren op verschillende ministeries gewerkt. Al meerdere decennia is het naar mijn weten in elk geval bij de rijksoverheid goed gebruik om bijvoorbeeld geen dure kerstpakketten aan te nemen en goedkope presentjes te melden cq centraal in te leveren. Ik heb het dan over een flesje wijn. Mogelijk dat gemeenten op dit punt 40 jaar terug lopen.
En even voor de goede orde. Ook ik vind de Hoge Veluwe een mooie omgeving en het Kröller Muller Museum is één van de mooiste musea in ons land. Dit wel met de kanttekening dat de stichtster ervan en haar familie een fout oorlogsverleden hadden. Maar dat terzijde.
Eens. Die ene keer dat ik op het jaarlijks uitje ben meegeweest heb ik dat en de goodie bag die we meekregen (stripboek, jaarverslag, dat soort dingen) in het geschenkenregister gezet. Ook al zou het mogelijk onder € 50 zijn.
Van Museum Deelen kreeg ik ooit een boek toen een aardige vrijwilliger hoorde dat ik ‘van de raad’ was; ligt nu in de leeskamer van de raad op het raadhuis en inmiddels is dat door minstens nog één raadslid gelezen.
Ik ga zondermeer uit van uw integriteit en zorgvuldigheid. De dingen die u noemt horen er gewoon bij en zijn mi ook geen enkel probleem. Horen ook bij het normale sociale verkeer. Ging er naar u toe wat te fel in.
Nee hoor, helemaal niet te fel, tenminste zo heb ik het niet ervaren.
Geweldig dat de Edese Vos dit al bereikt heeft en kritische vragen blijft stellen.
Tot enkele jaren geleden kregen inwoners van Ede korting op een jaarkaart. Dat is om kostentechnische redenen gestopt, maar het heeft er alle schijn van dat het ‘gewone volk’ geen meerwaarde heeft maar raadsleden van de gemeente wel. Stom toevallig dat de baron ook een enorm hotel met ecolodges wil bouwen zeker?
Keep up the good work! Ik vind de inzet van de Edese Vos geweldig!
Met betrekking tot punt 3 op de checklist, waarom een periode van 1 jaar? De Hoge Veluwe als voorbeeld nemend: de ontwikkeling van een hotel/resort is over het algemeen niet iets dat binnen 1 jaar afgerond is van ideevorming naar vergunningverlening. Als je zoiets van plan bent, dan zou je waarschijnlijk al enkele jaren raadsleden kunnen beïnvloeden en het lijkt me dat alleen dat laatste jaar zonder kaart niet al die beïnvloeding teniet doet.
Heb je helemaal gelijk in. Die 1 jaar heb ik aangehouden omdat deze relatiekaart jaarlijks wordt verstrekt en er dus een jaarlijks logisch afwegingsmoment is of je ‘m wel of niet aanneemt. Bovendien is een jaar ook redelijk te overzien wbt politieke besluitvorming.
Even voor de goede orde. Er zijn dus raadsleden die gewoon al jarenlang genieten van een gratis jaarkaart.
In de Raad van Advies van de Hoge Veluwe zitten onder meer ook de Commissaris van de Koning, enkele top ambtenaren, een hoge militair en de burgemeesters van Arnhem, Ede en Apeldoorn. Ben eigenlijk wel benieuwd wat zij vinden van het fenomeen relatiekaart (lees gratis jaarkaart voor het hele gezin en mogelijkheid om andere relaties te trakteren op een gratis uitje). Zie het verschil tussen bijvoorbeeld een kerstpakket van pakweg 500 euro voor een ambtenaar en een relatiekaart ter waarde van een vergelijkbaar bedrag niet. Het blijft schaamteloos. Zowel van de bestuurders van de Hoge Veluwe als van degenen aan wie wij het bestuur van onze gemeente overlaten.
We hebben dat uitgezocht, komt in een volgend artikel.
Ik vind eigenlijk dat niemand bij de overheid enig geschenk zou moeten aannemen. Ongeacht of het nu onder bedrag x is of niet. Ongeacht of het sociaal gebaar is, of gebruik of wat dan ook.
Ik heb bij een commercieel bedrijf gewerkt, op de inkoop, en daar hebben we op een gegeven moment ook afgesproken geen enkel (kerst)geschenk van leveranciers meer aan te nemen. Gewoon puur om alle evt belangenverstrengeling te voorkomen. Eerste jaar is het gek, 2e jaar denk je er nog 1x aan, 3e jaar wordt het vanzelf januari zonder dat je het gemerkt hebt. =o)
In een omliggende gemeente van Ede mogen bestuurders helemaal niets aannemen. Dat was algemeen bekend. Na een bijeenkomst kregen een ambtenaar en een wethouder elk een fles jenever Ketel. De ambtenaar leverde de fles in op het gemeentehuis. Daarom ‘moest’ de wethouder het ook wel doen. Alleen had de wethouder één probleem. Hij moest wel een nieuwe fles kopen, omdat hij de gekregen fles meteen al had aangebroken. Dat tekent de mentaliteit van veel bestuurders.
Wat ik niet wist is dat ook de Apeldoornse raadsleden een kaart ontvangen. Wie nog meer? Integer is het zeker niet.
De raadsleden van de gemeenten waar een deel van het park in ligt, dus Ede, Arnhem en Apeldoorn. En de statenleden van Gelderland. In een volgend artikel gaan we hier nader op in.
Ik zou wel heel graag zo’n kaart willen, wij gaan er zeker 3x in de maand naar toe.