Onrechtmatig onderzoek in moskeeën blijft Ede achtervolgen

In 2016 gaf de gemeente Ede een particulier bureau opdracht een geheim onderzoek te laten uitvoeren naar moskeeën en islamitische organisaties. Toen NRC dit in 2021 onthulde, onstond er flink wat deining over. Nu blijkt dat informatie over tientallen moslims bovendien is doorgespeeld naar de AIVD.

Twee weken geleden oordeelde de ombudsman Metropool Amsterdam, Munish Ramlal, hard over de gemeente Almere, die net als Ede opdracht had gegeven voor het onderzoek. De grondrechten van de moslimgemeenschap zouden hierbij ernstig zijn geschonden. In het rapport ‘Op glad ijs’ wordt geconcludeerd dat Almere onrechtmatig heeft gehandeld. De situatie vertoont sterke parallellen met wat er in Ede is gebeurd.

Een geheim onderzoek naar radicalisering

Hoe zat het ook alweer? De gemeente Ede schakelde in 2016 het particuliere onderzoeksbureau Nuance door Training en Advies (NTA) in om een beeld te krijgen van de lokale islamitische gemeenschap. Dit gebeurde in een tijd waarin de overheid verhoogde aandacht had voor radicalisering en terreurdreiging. Tientallen Nederlandse gemeenten deden hierin mee. Tientallen andere zagen ervan af of trokken zich terug vanwege ethische en juridische bezwaren.

NRC onthulde in 2021 dat de gemeente Ede undercover onderzoekers had ingezet die zich voordeden als gewone moskeebezoekers. Zij namen deel aan gebedsdiensten, spraken met bezoekers en bestuurders zonder hun ware identiteit te onthullen en verzamelden gevoelige informatie over familiebanden, geloofsovertuigingen en interne conflicten binnen de gemeenschap. Dit gebeurde zonder toestemming of medeweten van de betrokkenen en zonder dat de gemeenteraad hierover was geïnformeerd.

Een geheim rapport van 32 pagina’s, opgesteld in opdracht van de gemeente, bevatte volgens NRC gedetailleerde informatie over moskeebestuurders en hun familieachtergrond. Zo werd over de Al Mouahidin-moskee vermeld dat de bestuurders “een sterke ego-behoefte” hadden en dat hun “lage opleiding” zou leiden tot “een gebrek aan politieke sensitiviteit”, waardoor salafisten zich in het bestuur zouden hebben genesteld. Ook werden contacten tussen moskeeën en buitenlandse organisaties in kaart gebracht en werd vermeld welke websites bestuurders beheerden.

Informatie gedeeld met de AIVD

Bovendien werd vorige week door vervolgonderzoek van NRC en Bureau Spotlight bekend dat dit rapport, samen met vergelijkbare rapporten uit andere gemeenten, is gedeeld met de AIVD. In vrijgegeven e-mails uit 2019 blijkt dat gemeenteambtenaren instructies kregen om het rapport te delen met de inlichtingendienst, ondanks eerdere ontkenningen door burgemeester René Verhulst. Hierdoor kwam gevoelige informatie over tientallen mensen in handen van de AIVD, zonder dat betrokkenen hiervan op de hoogte waren. Dit betrof onder andere namen, foto’s en beschrijvingen van ruim vijftig moslims in Ede en Veenendaal, inclusief imams en bestuurders.

De gemeenteraad van Ede was niet op de hoogte van deze informatiedeling. Toen raadsleden inzage vroegen in het rapport, kregen zij slechts een zwaar zwartgelakte versie te zien. Hierdoor werd democratische controle gehinderd.

Verhulst minimaliseert impact

De islamitische gemeenschap in Ede reageerde geschokt toen in 2021 bekend werd dat er heimelijke onderzoeken waren uitgevoerd. Het bestuur van moskee Al Mouahidin liet destijds in een verklaring weten: “We zijn enorm geschrokken van de wijze waarop onze gemeenschap slachtoffer is geworden van fundamentele inbreuken op onze persoonlijke levenssfeer en godsdienstvrijheid.” Zij benadrukten dat zij zonder problemen aan een open onderzoek zouden hebben meegewerkt, mits daar zorgvuldig mee was omgegaan.

Ook binnen de politiek leidde de onthulling tot verontwaardiging. Tijani Zallali, destijds fractievolger van de PvdA in Ede, vergeleek de situatie met een dolkstoot: “Hoe denken ze het vertrouwen van de islamitische gemeenschap in Ede te waarborgen? Dat kan niet meer. Dat vertrouwen is ernstig beschadigd.”

Burgemeester René Verhulst erkende destijds dat het onderzoek niet volledig volgens de privacywetgeving was uitgevoerd. Toch bagatelliseerde hij de impact: “Onze zorgen waren ook hun zorgen. De islamitische gemeenschap wilde juist graag op de hoogte blijven van radicaliseringsdreigingen.”

Roep om opheldering

Uit de meest recente bevindingen blijkt echter dat de gemeente te weinig oog had voor de gevolgen van het onderzoek en onvoldoende heeft getoetst op rechtmatigheid. De ombudsman Metropool Amsterdam adviseert Almere als betrokken gemeente om volledige openheid van zaken te geven en excuses aan te bieden. In Ede blijft het echter stil.

De islamitische gemeenschap in Ede wil weten welke informatie is verzameld en op welke basis zij als risicogroep is bestempeld. Daarnaast blijkt uit documenten dat de verzamelde informatie niet alleen werd gebruikt door de gemeente, maar ook werd gedeeld met de NCTV, het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en mogelijk de politie. Dit roept vragen op over het doel en de verdere verspreiding van de gegevens.

Tot op heden heeft het Edese college van B&W niet gereageerd op de ontwikkelingen. De vraag blijft of de gemeente de aanbevelingen van de ombudsman aan Almere zal volgen, of blijft vasthouden aan haar eerder ingenomen standpunt dat het onderzoek noodzakelijk was. De Edese Vos heeft hier persvragen over gesteld en D66 raadsvragen.

Wat het onderzoek NIET laat zien

De meest recente publicaties van NRC en Bureau Spotlight suggereren meer dan er feitelijk wordt bewezen. Waar het rapport over Almere concreet is in welke waarborgen ontbraken bij gemeenten, wordt dat in de artikelen wel gesuggereerd, maar niet voldoende onderbouwd. Ook blijft vaag of de onderzoeken van NTA structureel slecht zijn uitgevoerd of dat het om slordigheden gaat.

Over het delen van informatie met de AIVD kun je vanuit privacy-oogpunt bedenkingen hebben. Maar de dienst is er wel om mogelijke radicalisering in kaart te brengen en terreuraanslagen te voorkomen. Deze spanning tussen veiligheid en privacy is een klassiek dilemma. Een kritische analyse van de inhoud van de rapporten ontbreekt echter. De vraag of er daadwerkelijk sprake is van salafistische beïnvloeding in Ede en in welke mate dit leidt tot antidemocratische radicalisering, blijft in de lucht hangen.