Achter gesloten deuren: de strijd om transparantie

In het vorige artikel keken we naar de bestuurlijke driehoek van Ede, bestaande uit de burgemeester, de raadsgriffier en de gemeentesecretaris. Je weet nu dat deze niet-gekozen functies achter de schermen grote invloed hebben op hoe onze gemeente draait. Maar wat gebeurt er als die macht wordt uitgedaagd en belicht in de lokale pers?

De afgelopen jaren heeft de Edese Vos ervaren hoe alle drie de leden van de bestuurlijke driehoek – elk op hun eigen manier – kritische journalistiek hebben tegengewerkt. Dit draait niet om incidenten, maar laat een systematisch patroon zien, een bestuurlijke houding en cultuur waarin transparantie eerder als bedreiging dan als democratische noodzaak wordt gezien.

Een patroon van tegenwerking

Wanneer je de verschillende incidenten op een rij zet, ontstaat er een duidelijk beeld van hoe de bestuurlijke driehoek in Ede omgaat met kritische berichtgeving. Elke speler hanteert eigen methoden, maar het doel lijkt hetzelfde: controle behouden over informatie en de eigen positie beschermen.

De burgemeester: juridische intimidatie

Burgemeester René Verhulst koos voor de zwaarste middelen. Toen de Edese Vos in haar nieuwsbrief een oproep om te tippen deed – een standaard journalistieke praktijk waarbij bronnen worden uitgenodigd misstanden te melden – nam hij op voorstel van raadsgriffier Gerrit Hagelstein contact op met het Openbaar Ministerie. Hij framede het als “oproepen tot lekken van geheime informatie” en “het plegen van strafbare feiten” – alsof we ambtenaren zouden hebben opgeroepen om uit de school te klappen en hun ambtsgeheim te schenden. Een bewuste poging om normale journalistiek in een crimineel daglicht te stellen.

Opvallend was dat Verhulst geen contact zocht met de Edese Vos zelf voordat hij zulke zware beschuldigingen uitte. Hij noemde de redactie zelfs “burgerjournalisten” om onze legitimiteit in twijfel te trekken. Het inschakelen van het OM tegen een lokaal medium is een uitzonderlijk zwaar middel dat bedoeld is om te intimideren. Deze casus wordt inmiddels zelfs gebruikt in adviezen aan de overheid in Den Haag en Brussel over hoe bestuurders beter met de pers zouden moeten omgaan.

Verhulst weigert al vanaf najaar 2022 elk gesprek met de Edese Vos, terwijl hij zich wel laat interviewen door Ede Stad en de lokale omroep – media die hem vriendelijkere vragen stellen. Met deze boycot van de Edese Vos ondermijnt de burgemeester het principe dat bestuurders zich aanspreekbaar behoren op te stellen naar alle media, en overheidsinformatie voor iedereen toegankelijk dient te zijn.

De gemeentesecretaris: advocaten en een blafbrief

Gemeentesecretaris René Groen koos voor een andere aanpak: juridische druk via een dure advocaat. Na kritische berichtgeving schakelde hij advocatenkantoor Dirkzwager in om een blafbrief te sturen. Daarin eiste hij dat namen van ambtenaren uit een artikel werden gehaald en beweerde hij dat er geen wederhoor was toegepast – terwijl dat wel was gebeurd.

Het opvallende: de gemeente probeerde niet eerst het gesprek aan te gaan. Een telefoontje zou bijna niets hebben gekost, dit advocatenkantoor kostte een flinke duit aan gemeenschapsgeld. Het toont een bestuurscultuur waarin juridische middelen de voorkeur krijgen boven dialoog. Wij zijn niet de enigen die hiermee te maken hebben gehad. Tientallen inwoners trokken bij de Edese Vos aan de bel omdat de gemeente hen dwong tot juridische procedures in situaties waarin een redelijk gesprek de oplossing had kunnen zijn.

Toen de Edese Vos na deze brief wederom een gesprek voorstelde, ging Groen daar wel op in. Maar excuses of een erkenning dat de aanpak verkeerd was geweest, bleven uit. In plaats daarvan hield de gemeente volmondig vast aan de gekozen koers – een gemiste kans voor herstel van de verhoudingen.

De raadsgriffier: toegang weigeren

Raadsgriffier Gerrit Hagelstein liet zien hoe toegang tot openbare informatie kan worden belemmerd. Bij een openbare raadsvergadering in het Nationaal Park De Hoge Veluwe werd journalisten van de Edese Vos en de Arnhemsche Courant de toegang geweigerd. Hoewel Hagelstein aanvankelijk had bevestigd dat de bijeenkomst openbaar was, schoof hij ter plaatse de verantwoordelijkheid af op de private parkdirecteur.

Dit incident illustreert hoe de openbaarheid van bestuur – een hoeksteen van de democratie – kan worden ondermijnd door onduidelijke afspraken en het afschuiven van verantwoordelijkheden. De Nederlandse Vereniging van Journalisten noemde het terecht “zorgelijk dat de Edese gemeenteraad zo slordig met de openbaarheid omgaat.”

Ook na dit incident bleef contact met Hagelstein moeizaam. Een telefoontje om te zeggen dat het anders had gemoeten en niet meer zou gebeuren bleef uit. Net als bij zijn collega’s in de driehoek prevaleerde het vasthouden aan de eigen positie boven het herstel van verhoudingen.

Selectieve informatievoorziening

Deze drie voorbeelden tonen geen losse incidenten, maar een patroon. Elke speler in de bestuurlijke driehoek heeft zijn eigen instrumenten, maar de boodschap is helder: kritische journalistiek wordt niet gewaardeerd en waar mogelijk tegengewerkt. Het gaat van juridische intimidatie via het OM, tot dure advocatenbrieven, tot het simpelweg weigeren van toegang.

Deze cultuur heeft gevolgen die verder reiken dan frustratie bij journalisten. Als de kritische lokale pers wordt weggedrukt, wie controleert dan nog de macht? En wat betekent dit voor inwoners die afhankelijk zijn van onafhankelijke informatie om hun democratische rechten uit te oefenen?

De invloed van de bestuurlijke driehoek reikt verder dan directe confrontaties. Het opvallende gegeven dat burgemeester Verhulst een vaste column heeft in de lokale huis-aan-huiskrant Ede Stad – iets dat op landelijk niveau ondenkbaar zou zijn – roept vragen op over de onafhankelijkheid van lokale media. Wanneer bestuurders structureel een platform krijgen zonder kritische tegenspraak, ontstaat ongewenste en eenzijdge informatievoorziening.

De prijs van een gesloten cultuur

Het vertrek van Groen en Hagelstein biedt Ede de kans op een cultuuromslag. Hun opvolgers kunnen kiezen voor een andere benadering van kritische journalistiek en transparantie. Want de huidige cultuur heeft een prijs: een gemeente die zich afsluit van externe controle, wordt uiteindelijk een eiland waar democratische waarden onder druk komen te staan.

De vraag is niet of lokale bestuurders kritisch controle prettig vinden – dat hoeven ze immers niet prettig te vinden. De vraag is of ze de democratische waarde van die controle erkennen en ruimte geven voor het debat dat nodig is in een gezonde democratie.

In het laatste artikel van deze serie bekijken we welke lessen Ede kan trekken uit genoemde gebeurtenissen en hoe de gemeente een opener en democratischer bestuur kan krijgen.

De laatste aflevering: ‘Een nieuwe bestuurlijke driehoek voor Ede’.

Dit artikel maakt deel uit van ons dossier ‘Democratie onder druk in Ede – over burgerinvloed, bestuurscultuur en transparantie’, onderzoek dat mede mogelijk is gemaakt door het Fonds BJP.