Jurre van Breugel
Een zoönose is een infectieziekte die van dier op mens kan worden overgedragen. Covid-19 is een hele bekende en werd zelfs een ontwrichtende pandemie. Ook Q-koorts, Lyme en vogelgriep zijn zoönosen. Hoe groot is de kans dat we er in Ede mee te maken krijgen?
In november 2023 organiseerde de Stichting Milieuwerkgroepen Ede een lezing over de risico’s van zoönosen. Voor de Edese Vos aanleiding om er ook eens in te duiken. In dit eerste artikel: wat zijn zoönosen, welke kennen we en wat wordt er al aan gedaan?
Een zoönose is een infectieziekte die van dier op mens overgedragen kan worden. Bekende voorbeelden zijn Q-koorts, de Ziekte van Lyme, Rabiës en Salmonellose. Ook Covid-19 – oorspronkelijk afkomstig van vleermuizen – is in de basis een zoönose. Overigens kunnen zoönosen vaak ook van mensen op dieren én van dieren op dieren overgedragen worden. Wereldwijd zijn er enkele honderden verschillende zoönosen bekend.
Zoönosen worden veroorzaakt door schimmels, virussen, bacteriën en parasieten en kunnen op veel verschillende manieren overgedragen worden. Bijvoorbeeld door direct contact met dieren, maar ook via mest, voedsel, lucht en water. Daarnaast kunnen insecten, zoals teken en muggen, zoönosen overdragen.
Q-koorts: epidemie ingedamd
Zoönosen zijn van alle tijden en zijn de afgelopen jaren ook regelmatig in Nederland opgedoken. Denk aan de Q-koortsepidemie die tussen 2007 en 2011 rondwaarde. Deze zoönose wordt veroorzaakt door een bacterie (Coxiella burnetii) die vooral bij schapen, geiten en runderen voorkomt. Als deze dieren bevallen kan de bacterie in de lucht terechtkomen, waardoor vervolgens ook mensen besmet kunnen raken.
Q-koorts lijkt op griep, maar kan volgens het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) ook ernstigere klachten veroorzaken. Denk hierbij aan heftige hoofdpijn, hoge koorts, en een longontsteking met droge hoest. Tussen 2007 en 2011 raakten 4.107 Nederlanders besmet met Q-koorts. Uiteindelijk zouden 107 mensen aan Q-koorts of de gevolgen ervan overlijden.
Vogelgriep: besmettelijk en ziekmakend
Hoewel Q-koorts tegenwoordig de Nederlandse velden en stallen niet meer teistert, waart de vogelgriep nog wel rond in de wilde en gehouden vogelpopulatie. Deze virusziekte (aviaire influenza) is dodelijk voor pluimvee én zeer besmettelijk. Ondanks alle genomen maatregelen is er daarom sinds oktober 2021 al 161 keer een Nederlands pluimveebedrijf geruimd. Vogelgriep is zelfs zó besmettelijk dat ook zoogdieren vogelgriep kunnen krijgen. Zo is het virus onder meer in vossen, bunzingen, varkens, katten en honden aangetroffen. Er zijn zelfs enkele infecties bij mensen waargenomen.
Vogelgriep kwam tot een aantal jaar geleden vooral ’s winters in ons land voor, zodra de wilde trekvogels meer of minder besmettelijke varianten van dit virus mee naar Nederland namen. Zij besmetten vervolgens lokaal pluimvee, waarin het virus kon muteren tot hoogpathogene (zeer ziekmakende) varianten van het virus.
Maar dit is de afgelopen jaren veranderd, zo legt bijzonder hoogleraar ‘Opkomende en zoönotische virussen’ Wim van der Poel van Wageningen University & Research uit. “Waar hoogpathogene varianten voorheen in Nederlands pluimvee ontstonden, daar komen die hoogpathogene varianten tegenwoordig direct uit de wilde vogels. Dat is begonnen met een variant die ontstaan is in pluimvee in China, waar wilde vogels mee werden besmet. Zo is er een continue circulatie ontstaan van hoogpathogene vogelgriep, die zó wijdverspreid is dat deze de zomer en winterperiode kan overleven.” De vogelgriep schommelt zodoende al een aantal jaar door Nederland heen en lijkt ook niet meer uit zichzelf te gaan verdwijnen.
Ziekte van Lyme: toename van tekenbeten
Maar ook andere wilde dieren dragen zoönosen met zich mee. Zo kunnen vossen een lintworm (Echinococcus multilocularis) bij zich dragen waar mensen ziek van kunnen worden. Teken kunnen op hun beurt de Borrelia-bacterie overdragen, die de Ziekte van Lyme kan veroorzaken. Uit onderzoek van het RIVM blijkt dat het aantal tekenbeten de afgelopen tien jaar met dertig procent is toegenomen. Zo werden in 2017 1,5 miljoen Nederlanders door een teek gebeten. Het risico op de ziekte van Lyme neemt dus toe.
Wat wordt er tegen zoönosen gedaan?
Q-koorts had wel één positief gevolg: de Nederlandse overheid werd zich bewust van de gevaren van zoönosen en zette in op preventie, detectie en (re)actie. Er wordt door – onder meer door de WUR en het RIVM – veel onderzoek naar zoönosen gedaan. De opgedane kennis verschijnt jaarlijks in een adviesrapport, ‘Staat van Zoönose’, waarmee de expertgroep ‘Zoönosen’ de Tweede Kamer van advies voorziet.
Verder zijn er sinds de Q-koortsepidemie talloze adviesrapporten, protocollen, afspraken én een Nationaal Actieplan opgesteld. Ook zijn verschillende praktische maatregelen doorgevoerd, waarvan sommige vandaag de dag nog steeds gelden. Zo worden (melk)geiten gevaccineerd tegen Q-koorts en wordt een vaccin tegen vogelgriep dit jaar getest. Daarnaast geldt er vanwege de vogelgriep momenteel nog een ophokplicht en zullen meer dan 200 varkenshouders dit jaar meedoen aan een onderzoek naar zoönosen.
Hoe groot is de kans dat we in Ede en de Gelderse Vallei met zoönosen te maken krijgen? En welke risico’s lopen we dan? Daarover gaat het volgende artikel.
Marc van der Woude
De gevolgen van Q-koorts zijn op individueel niveau met andere recente schandalen vergelijkbaar. Helaas nog steeds onvoldoende erkend en opgelost. Leuke beesten die geiten maar liever niet.
Misschien toch goed om voor een volgend stuk de Europese rapportage over zoönose infecties er ook eens bij te pakken dan zal je zien dat de allergrootste bron al sinds jaar en dag slechte keuken hygiëne met salmonella en Campylobacter infecties tot gevolg is. Q-koorts 0,3% van deze bovenste twee. Lyme en vogelgriep hebben de statistieken niet eens gehaald.
Is het artikel niet een beetje bangmakerij?
Klopt. De keuken is een grotere potentiële infectiebron voor mensen dan de stal. Maar salmonella is niet specifiek iets dat in Ede een groter risico vormt dan landelijk. De aanleiding voor dit artikel is vooral de in de Gelderse Vallei actuele ophokplicht ter preventie van de vogelgriep. Doel is (uiteraard) niet lezers bang te maken, maar wat meer inzicht geven in zoönosen in relatie tot dierhouderij. Het gaat tenslotte niet alleen om de risico’s voor mensen, ook voor dieren zelf.
Lyme is een (vervelende) ziekte, veroorzaakt door de Borrelia-bacterie. Deze bacterie wordt overgebracht door teken. Er is bij Lyme sprake van een parasiet in verschillende stadia met verschillende gastheren. De mens is hier een van. Daarom moet je Lyme niet vergelijken met bijv Q-koorts of vogelgriep.
Het gevaar van bijv. een zoonose als vogelgriepvirus is dat het enerzijds in grote pluimveestallen veel dode vogels veroorzaakt en dat het virus zich gemakkelijk wereldwijd verspreidt. Anderzijds springt het virus ook over op andere vogels en zelfs op zoogdieren, waaronder de mens. Omdat het virus muteert is de kans op een humane vogelgriep epidemie aanwezig. Ook Covid is zo’n griepvirus dat van vleermuizen op mensen is ‘overgestapt’.