Mooi of lelijk? Brutalisme in de Edese architectuur

Het gemeentehuis van Ede prijkt nu prominent in een boek over het ‘brutalisme’. Deze brute bouwstijl tref je op meer plekken in Ede aan.

Al sinds prinses Beatrix het gemeentehuis van Ede in 1977 opende, zijn de meningen verdeeld over hoe ‘mooi’ of ‘lelijk’ dit gebouw wel niet is. Ook al gebruikte de architect Wim van der Jagt van architectenbureau Van den Broek & Bakema dit begrip niet, het is een voorbeeld van de bouwstijl ‘brutalisme’. Inmiddels staat het er alweer bijna 50 jaar en is er steeds meer belangstelling voor het brutalisme. Deze maand verscheen het boek ‘BRUUT. Atlas van het brutalisme in Nederland’. Daarin is ons raadhuis prominent opgenomen.

De term brutalisme bestaat sinds het begin van de jaren ’50. Er werd een bouwstijl mee aangegeven die vooral in ruw en onafgewerkt beton bouwde. Andere kenmerken zijn ongebruikelijke vormen, het gebruik van zware materialen en een mate van geslotenheid. De gebouwen moesten ‘onbeschaamd aanwezig’ zijn.

Dat geldt zeker voor ons raadhuis. Het ligt langgerekt tegen de Paasberg aan en kan niet over het hoofd worden gezien. Het bestaat uit vijf bouwdelen, waarvan het hoogste deel vijf bouwlagen kent. Voor de bouw werd grootschalig ingegrepen in ons dorp. Twee straten met alle huizen en een school daaraan werden ervoor platgegooid. De Hofstraat en Schoolstraat verdwenen hiermee van de kaart.

Het werd gebouwd over de toen ook aangelegde Raadhuisstraat. Het betonskelet is bekleed met uitgewassen betonplaten. Het gebouw is niet meer geheel origineel want eerder werd al een loopbrug verwijderd en in 2010 kreeg het gebouw een update, met onder meer een groot raam, dat in het beton werd uitgezaagd. Het is zo ontworpen dat de mensen een optimaal zicht hebben op de raadzaal. Traditionele statuselementen van stadhuizen werden bewust vermeden. Het gebouw moest sober zijn en ondergeschikt aan de bewoners.

Meer voorbeelden van brutalisme in Ede

In Ede zijn meer gebouwen te vinden die de kenmerken van het brutalisme hebben. Vaak wordt dan als bouwstijl ‘modernisme’ gebruikt, maar moderne bouwstijlen lopen nogal eens in elkaar over of gebruiken elkaars kenmerken. In 2023 verscheen een brochure over Post ’65-erfgoed in Ede, met daarin aandacht voor moderne architectuur in Ede. Enkele voorbeelden van brutalisme:

• Proefstation Marin aan de Frankeneng
  Dit is een betonnen kolos van 242 meter lang, 22 meter breed en 18 meter hoog. Het betreft een proefstation voor hydrodynamisch en nautisch onderzoek. Hier worden schaalmodellen van schepen getest. Heel duidelijk is de grove opbouw in beton te zien. Het ontoegankelijke karakter van het gebouw wordt versterkt door de geslotenheid van dit instituut zelf: maar weinig Edenaren zijn hier ooit binnen geweest. Architecten zijn J. Gonnet en A. Twijnstra.

• Kantoor Bouwstede aan de Galvanistraat
  De hoofdopzet van dit bedrijfsverzamelgebouw is gangbaar. De twee evenwijdige vleugels hebben elk een middengang, met werkruimtes aan weerszijden. Door de vleugels onderling iets te verschuiven, zijn twee open hoeken ontstaan die plaats bieden aan de voor- en achteringang. De verdiepingen zijn trapsgewijs ingekort waardoor ruimte is gecreëerd voor dakterrassen. In de lange zijgevels tonen kolommen, nokken, balken en gevelplaten de betonnen draagconstructie en het rationele ontwerpstramien van het gebouw. Kenmerkend voor het brutalisme: de houten bekisting is zichtbaar gelaten op de prefab-elementen. Architecten: H.J. Messelink & K.W. Ganzevoort.

• Terrasflats in en rond Veldhuizen
  In Veldhuizen en de Klaphekwijk vind je diverse terrasflats. Die worden in de jaren zeventig en tachtig gezien als een ideale combinatie van de traditionele flat en de eengezinswoning. Het terras is hierbij belangrijk. De ruime buitenruimte is een aantrekkelijke tussenvorm van het stenige balkon en de natuurlijke tuin. Door de getrapte opzet kijken de bovenburen wel uit over de onderliggende terrassen. Om toch de privacy te borgen, heeft de borstwering een speciale opbouw. De foto toont een voorbeeld aan de Laathof. Deze flat bestaat uit twee delen met in totaal 64 woningen. Architecten: H. Nieuwenhuys & Van den Dikkenberg.

Het einde van het brutalisme
De meest in het oog sprekende periode van het brutalisme eindigt begin jaren ’80. Er wordt nog wel gebouwd met zichtbare grove betonelementen, maar langzaamaan komt er (weer) meer aandacht voor verfijndere bouwelementen. Het modernisme toont al minder beton en meer baksteen. Voorbeeld is het kerkgebouw De Open Hof in Veldhuizen. Bij het neorationalisme ontbreken de brutale kenmerken al helemaal. In Ede is kerkgebouw De Ark hier een voorbeeld van. Bij de bouwstijl neomodernisme zie je nog wel betonnen elementen terug, maar een stuk minder grof in beeld gebracht. Appartementencomplex Oranjestaete aan de Oude Bennekomseweg kun je hiertoe rekenen.

Meer over architectuur in Ede vind je in de Atlas van Ede. Het boek ‘BRUUT. Atlas van het brutalisme in Nederland’ is sinds eind mei bij de boekhandel verkrijgbaar. ISBN: 978.64.625.8537.9.