Een nieuwe bestuurlijke driehoek voor Ede

In het vorige artikel keken we naar de bestuurlijke driehoek in Ede, bestaande uit de burgemeester, de gemeentesecretaris en de raadsgriffier. Je weet nu dat deze niet-gekozen personen achter de schermen kritische journalistiek de afgelopen jaren hebben tegengewerkt. Nu twee van hen Ede verlaten is het tijd om lessen te trekken in het belang van de toekomst van de lokale democratie.

Raadsgriffier Gerrit Hagelstein blikte onlangs in een interview in Ede Stad terug op zijn twintig jaar in Ede en stelde dat hij het ‘dualisme’ in Ede heeft gebracht. Maar wat is dat dualisme precies, en is dat echt zijn verdienste?

Dualisme: een papieren werkelijkheid

In 2002 werd de landelijke Wet Dualisering Gemeentebestuur ingevoerd. Het doel: de gemeenteraad, onze gekozen volksvertegenwoordiging, moest veel sterker worden in zijn controlerende en kaderstellende rol, los van het dagelijks bestuur (het college van B&W). De griffier kreeg daarbij een cruciale, onafhankelijke positie als ondersteuner van die raad.

Dus nee, Gerrit Hagelstein heeft het dualisme niet ‘ingevoerd’. Het was een landelijke beslissing. Maar zijn verdienste ligt wel in het jarenlang proberen om deze nieuwe manier van werken in de praktijk te verankeren in Ede. Zo pleitte hij voor “minder dichtgetimmerde collegeakkoorden”, waarbij hij in de praktijk merkte hoe moeilijk het is om de politiek echt duaal te laten functioneren. Vaak leggen coalitiepartijen tijdens de collegeonderhandelingen al zoveel vast in hun akkoorden dat er voor de gemeenteraad weinig ruimte overblijft voor echte discussie of bijsturing, wat de controlerende rol van de raad ondermijnt.

Deze strijd voor écht dualisme is een erfenis die Hagelstein achterlaat. De wet is er wel, maar de praktijk is weerbarstig.

De schaduw van de gemeentesecretaris

De vertrekkende gemeentesecretaris, René Groen, gaat per 1 september aan de slag in Amersfoort. Dat is interessant, want De Stadsbron, het lokale platform voor onderzoeksjournalistiek in Amersfoort, schreef vier jaar geleden al over de grote invloed van Groens voorganger daar, Nico Kamphorst.

Kamphorst werd in Amersfoort omschreven als een “beleidsfluisteraar” en de “machtigste ambtenaar”. Hij zou achter de schermen aan de touwtjes trekken en zelfs functioneren als een “voor het publiek onzichtbare achtste wethouder”. Een sprekend voorbeeld was een oud A4-document met basisafspraken die hij en een collega ooit hadden gemaakt. Dit document bleek jarenlang de ongeschreven ‘bijbel’ te zijn voor opvolgende wethouders. Het laat zien hoe de ambtelijke top, met diepgaande dossierkennis en door hun continuïteit, de koers van een gemeente jarenlang kan bepalen, vaak voordat een onderwerp überhaupt op de politieke agenda belandt.

Deze verhalen over Kamphorst vertonen overeenkomsten met de dynamiek die de Edese Vos in Ede heeft ervaren met René Groen en burgemeester Verhulst. Denk maar aan de juridische dreigementen en de pogingen tot informatiebeheer die we in het vorige artikel bespraken. De macht van de gemeentesecretaris, die direct de ambtelijke organisatie aanstuurt en het college adviseert, kan enorm zijn. Groen woonde vanaf de achterste rij alle vergaderingen van de gemeenteraad bij.

Het toont aan dat de manier waarop gemeenten omgaan met transparantie en kritiek niet alleen afhangt van de formele regels, maar ook wordt bepaald door de cultuur die de bestuurlijke driehoek creëert.

De noodzaak van tegenmacht

De systematische tegenwerking van kritische journalistiek door alle drie de leden van de Edese bestuurlijke driehoek laat zien dat de strijd om transparantie en controle cruciaal is. Wanneer de media, als ‘waakhond’ van de democratie, worden tegengewerkt, betaalt de inwoner uiteindelijk de prijs. Zonder onafhankelijke informatie is het moeilijk om een weloverwogen mening te vormen en het lokale bestuur ter verantwoording te roepen.

Wat zijn de belangrijkste lessen voor Ede nu er nieuwe gezichten komen op deze belangrijke posities?

Omarm de persvrijheid: De gemeente dient actief de controlerende rol van de pers te omarmen en te stoppen met juridische intimidatie. Journalisten moeten veilig en ongehinderd hun werk kunnen doen.

Proactieve transparantie: Informatie mag niet worden achtergehouden. De gemeente dient proactief informatie te delen en persvragen te beantwoorden. En niet te wachten tot er Woo-verzoeken (Wet open overheid) worden ingediend, die dan maar deels worden ingewilligd.

Openheid bij benoemingen en overleggen: Overweeg om procedures voor de benoeming van topfuncties opener te maken. Kijk ook kritisch naar besloten overleggen zoals het Presidium (het overleg tussen fractievoorzitters en burgemeester). Waarom kan dat niet openbaar, zoals in gemeenten als Wageningen al gebeurt? Democratie gedijt bij daglicht.

Een raad die haar controlerende rol pakt: De gemeenteraad moet kritischer zijn, minder gebonden aan ‘dichtgetimmerde’ akkoorden en altijd bereid zijn de ambtelijke top te bevragen en te corrigeren. Dissent en tegenspraak zijn essentieel voor een gezonde democratie.

Samen verantwoordelijk voor democratie

Uiteindelijk is een gezonde democratie een verantwoordelijkheid die we als Edenaren samen dragen. De bestuurlijke driehoek mag dan achter de schermen werken, maar de schijnwerpers van de openbaarheid moeten altijd op hen gericht kunnen worden. Als inwoner heb je meer macht dan je denkt. Vraag je raadsleden naar hun standpunten over transparantie en om bij alle raadsbesluiten te overwegen een heldere paragraaf over communicatie en burgerparticipatie op te nemen. Spreek de gemeente aan als je informatie mist. En steun lokale journalistiek die de macht controleert. Want zo zorgen we er samen voor dat Ede een open en democratische gemeente blijft.