Staalslakken: hoe onze overheid een milieuramp faciliteerde

Naast de Zeeheldenbuurt in Ede zijn inmiddels op zeker 115 plekken in Nederland staalslakken aangetroffen. Het blijkt onderdeel van een landelijke praktijk waarbij de overheid, toezichthouders en Tata Steel jarenlang risico’s hebben genegeerd. Dankzij diepgravend journalistiek onderzoek is nu pijnlijk duidelijk geworden hoe wijdverbreid en schadelijk het gebruik van staalslakken is.

Staalslakken zijn steenachtige brokken die vrijkomen bij de productie van staal, onder meer bij Tata Steel. Ze bevatten zware metalen zoals chroom, nikkel en vanadium, en ongebluste kalk – een bijtende stof die bij contact met water het grondwater en oppervlaktewater sterk kan aantasten. Het RIVM waarschuwde in 2023 dat “vrijwel alle denkbare zware metalen” kunnen uitspoelen en dat de milieuschade tientallen jaren kan aanhouden.

Toch worden staalslakken niet als afval gezien, maar als ‘bouwstof’. Deze herlabeling, bevestigd in 2017 door het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, maakte grootschalig gebruik mogelijk – zonder vergunning of meldplicht. Aannemers hoefden geen risicoanalyses meer te maken en konden het materiaal toepassen onder wegen, speeltuinen, paden en zelfs begraafplaatsen. In sommige gevallen kregen ze er geld voor toe. Tata Steel betaalt aannemers om staalslakken af te nemen, zodat het bedrijf van zijn afval afkomt – een verdienmodel waarin het milieubelang op de achtergrond raakt.

Een cover-up in zeven bedrijven

Nieuwsuur onthulde hoe het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en Rijkswaterstaat jarenlang risico’s van staalslakken hebben gebagatelliseerd of verzwegen, vooral om Tata Steel te helpen. Investico bracht in kaart waar in Nederland staalslakken zijn gebruikt. Dit zijn de zeven belangrijkste onthullingen:

1. De overheid koos voor Tata, niet voor het milieu
   Zelfs na interne waarschuwingen over milieurisico’s gaf Rijkswaterstaat de opdracht om staalslakken te blijven gebruiken. In 2010 werd het gebruik hervat, ondanks eerdere stopzetting wegens ‘onacceptabele risico’s’.
   
2. Belangrijke besluiten werden niet gedeeld
   Toen Rijkswaterstaat in 2016 opnieuw stopte met het gebruik, werd dit niet actief gecommuniceerd naar andere overheden of uitvoerders. Het materiaal bleef dus ongemerkt in omloop. Cruciale informatie bleef binnenskamers.
   
3. Regels versoepeld onder druk van het bedrijfsleven
   Oorspronkelijk zouden staalslakken alleen onder strikte voorwaarden gebruikt mogen worden. Door een lobby van leverancier Pelt & Hooykaas vervielen die eisen. Staalslakken mochten voortaan overal worden toegepast.
   
4. Een schijnveilig stempel van goedkeuring
   In 2017 gaf het ministerie een zogenoemd ‘rechtsoordeel’ af: staalslakken zijn geen afval, maar een bijproduct. Dit gaf aannemers het gevoel dat het gebruik veilig en toegestaan was. Terwijl het oordeel geen juridische waarde had.
   
5. Lokale milieuschade, publieke kosten
   In plaatsen als Spijk en Friesland zorgden staalslakken voor vervuiling van bodem en water. Gemeenten betalen de prijs. In Spijk lopen de kosten op tot €350.000 per jaar. De berg ligt er nog.
   
6. Inconsistent en ondoorzichtig beleid
   De overheid handelde tegenstrijdig, erkende problemen, trok besluiten in en weigerde verantwoordelijkheid. Integriteitsdeskundigen noemen het handelen ‘niet integer’ en schadelijk voor het vertrouwen in de overheid.
   
7. Geen ingrijpen ondanks jarenlange waarschuwingen
   Inspectiediensten en de Algemene Rekenkamer sloegen alarm, maar het ministerie bleef vasthouden aan het standpunt dat staalslakken veilig zijn ‘mits goed toegepast’. Maar in negen van de tien gevallen blijkt er tóch milieuschade te ontstaan.

De documenten tonen hoe economische belangen en het belang van Tata Steel jarenlang zwaarder wogen dan milieu en volksgezondheid.

Schade door heel Nederland

De gevolgen zijn concreet. In Spijk, Eerbeek, Den Haag, Hellevoetsluis, Muiden en tientallen andere gemeenten zijn verhoogde concentraties zware metalen gemeten, zijn sloten verzuurd en kregen mensen huid- en luchtwegklachten. In sommige gevallen kregen kinderen brandwonden door contact met verwaaid staalslakstof. Regenplassen met pH-waardes van 12 – vergelijkbaar met bleekmiddel – zijn op meerdere plekken vastgesteld. Volgens toxicoloog Paul Scheepers (Radboud Universiteit) kunnen metalen uit staalslakken zich opstapelen in het lichaam en op termijn schade veroorzaken aan organen.

Steeds meer gemeenten nemen maatregelen. Den Haag verwijdert staalslakken uit speeltuinen. Beverwijk en 22 andere gemeenten hebben strengere regels of verboden ingevoerd. De provincie Gelderland gaf toe geen overzicht te hebben van waar de slakken zijn toegepast. Ede kijkt intussen weg en wacht af, zich verschuilend achter te soepele landelijke normen.

Update: Tweede Kamer eist stop op gebruik

Op 3 juni 2025 nam de Tweede Kamer een motie aan waarin wordt opgeroepen het gebruik van staalslakken voorlopig te stoppen. Eerst moet onomstotelijk vaststaan dat het gebruik veilig is en geen schade aanricht aan het milieu. Daarmee keert de Kamer zich tegen het standpunt van het demissionaire kabinet, dat tot nu toe volhoudt dat staalslakken “mits goed toegepast” veilig zijn.

Aanleiding is het journalistiek onderzoek van Nieuwsuur en Nieuws & Co, waaruit bleek dat het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat Tata Steel actief heeft geholpen bij de afzet van staalslakken, ondanks interne waarschuwingen over milieurisico’s. Uit interne stukken blijkt dat Rijkswaterstaat in opdracht van het ministerie proefprojecten startte met staalslakken, die stuk voor stuk mislukten. Directeur-generaal Martin Wijnen van Rijkswaterstaat wist tijdens een Kamerhoorzitting niet van het bestaan van die projecten en ontkende eerdere beleidslijnen, ondanks bewijs in documenten. Ook stuurde het ministerie onlangs onvolledige dossiers naar de Kamer, waarin ruim 2000 pagina’s bleken te ontbreken.

NASCHRIFT 27 juni 2025: Bij een rechtszaak over staalslakken in Hellevoetsluis bleek dat bouwbedrijven structureel geld meekrijgen om het vervuilende Tata-afval af te nemen. Een aannemer kreeg 6,65 euro per ton en gratis transport over water en zou in totaal ruim 5 miljoen euro ontvangen om 750.000 ton staalslakken te verwerken tot een kunstmatige heuvel. De betaling liep via Tata-distributeur Pelt & Hooykaas. Het OM eist taakstraffen en een boete.