Reynaert de vos leeft als nooit tevoren. Twee recente boeken werpen een fris licht op deze middeleeuwse meestertekst: Frits van Oostrom duikt in De Reynaert diep in de historische en literaire lagen van het verhaal, terwijl Tom Lanoye met ReinAard de vos ruw, grof en springlevend de eenentwintigste eeuw in slingert. De ene verdiepend, de andere ontregelend – samen tonen ze waarom Reynaert ons al 750 jaar niet loslaat.

Wat hebben Van den vos Reynaerde en Max Havelaar gemeen? Beide behoren tot de kern van onze literatuur, verhalen die macht ontmaskeren en tegelijk spiegels voorhouden. In De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk laat Van Oostrom zien waarom deze vos zo’n blijvende indruk maakt: hij erkent geen enkele regel, geen enkel gezag. Hij is de ultieme vrijbuiter die zelfs de koning te slim af is.

In Van den vos Reynaerde klaagt het dierenrijk de vos aan bij koning Nobel. Hij heeft gestolen, bedrogen, verkracht en gemoord. Driemaal wordt hij opgeroepen om te verschijnen, en elke keer misleidt hij zijn tegenstanders met zijn listen. Uiteindelijk staat hij toch voor het hof en dreigt de doodstraf. Maar met een meesterlijke leugen weet Reynaert iedereen te overtuigen van zijn onschuld en ontspringt hij opnieuw de dans. Het is een verhaal over macht en bedrog, waarin de slimste – en meest gewetenloze – wint.

Een monumentale studie

Van Oostrom schreef zijn bijna 600 pagina’s tellende magnum opus bij zijn emeritaat als hoogleraar Middelnederlandse letterkunde. Toch is het geen droge studie. Hij verbindt nauwgezette tekstanalyse met cultuurhistorische context en persoonlijke reflecties, waardoor het boek leest als een intellectuele ontdekkingsreis.

Reynaert is geen nobele held maar een sadist en psychopaat, schrijft Van Oostrom: hij geniet van vernedering en geweld. Hij laat de beer villen, de wolf vernederen, de haas onthoofden – en komt er altijd mee weg. Tegelijk wekt hij sympathie, omdat hij de hypocrisie van de macht ontmaskert. Hij legt het bedrog en de zwaktes van koning Nobel en zijn hof bloot, zonder ooit zelf schuld te bekennen. Een vos die niemand spaart – behalve zichzelf.

Van Oostrom analyseert scènes tot in taalkundige details en onthult subtiele dubbele bodems, seksuele toespelingen en psychologische lagen. Hij laat zien hoe Willem, de anonieme auteur die zichzelf slechts introduceert als Willem die Madocke makede, zijn Franse bron overtrof in scherpte, humor en spanningsopbouw.

Hoe kom je aan een slim imago?

Opvallend is dat de vos in de natuur niet per se het slimste roofdier is. De wolf scoort hoger qua intelligentie. Toch groeide Reynaert uit tot hét literaire icoon van sluwheid. Van Oostrom legt uit hoe literatuur een dier groter kan maken dan zijn natuur – en dat beeld vervolgens eeuwenlang blijft voeden.

Onze eigen Edese Vos is geen sadistische vrijbuiter, maar haakt wel bewust aan op het imago van de vos: kritisch, onafhankelijk, onderzoekend. In die zin zijn we schatplichtig aan Reynaert, al richten wij ons liever op macht controleren dan mensen villen.

De Reynaert is geen ontspannen strandboek. Het is een wetenschappelijk werk met academisch vocabulaire en filologische analyses. Maar voor wie zich wil onderdompelen in de rijkdom en dubbelzinnigheid van een van onze grootste literaire meesterwerken, is dit boek een schatkist vol inzichten.

🦊 De Reynaert. Leven met een middeleeuws meesterwerk, Frits van Oostrom, Prometheus, 592 p., €35

Lanoye’s vos rapt ons de waarheid om de oren

Tom Lanoye, dichter, schrijver en meesterhertaler, bevrijdt Reynaert niet van zijn slechte imago, maar van zijn brave folklorejasje. ReinAard is geen lieflijke hervertelling, maar een explosieve herwerking in verzen die de vos weer zijn tanden geeft. Geen schalkse deugniet, maar een rauw, gevaarlijk roofdier.

Een vos met tanden, niet voor watjes

Lanoye groeide op in Sint-Niklaas, Reynaertland bij uitstek, waar hij als veertienjarige een vosje speelde in een massaspel. Nu geeft hij zijn vos duizenden regels tekst in viervoetige jamben, vol ritme, rauwe krachttermen en barokke taalvondsten. Zijn Reynaert vloekt en rapt als Kendrick Lamar – vuilbekkend, nietsontziend, zelfingenomen. Hij vermoordt en verkracht kippen, manipuleert het hof en spaart niemand, in een stream of consciousness waarin Engels en Nederlands naadloos versmelten:

Well godmiljaarde fokking hell:
Kust nu mijn kloten, bust my brains
And dick erbij! Hoe kan dit zijn:
THERE ligt dat zwijn, that always took
Himself for such a mighty manspersoon!

Lanoye noemt zijn versie een schelmenroman, maar critici wijzen erop: Reynaert is geen sympathieke schelm, maar een gewetenloze crimineel. Toch is hij ‘rein van aard’ in de zin dat hij geen schijnheilige is. Hij liegt en bedriegt, maar doet niet alsof hij deugdzaam is. Daarmee is hij een vernietigende spiegel voor de hypocrisie van zijn omgeving – en misschien van ons allemaal.

Lanoye’s taal is brutaal, speels en meedogenloos. Zijn ReinAard is geen tekst voor de middelbare school, maar een performance-tekst die op het podium tot leven komt. Een vos die onze beschaving fileert tot er niets dan bloed, poep en waarheid overblijft.

Waarom lezen?

Omdat Lanoye bewijst dat literatuur nog steeds kan schokken, ontregelen en tot nadenken dwingen. Hij tilt Reynaert uit het museum en slingert hem als rap en satire onze tijd in. ReinAard is een vos voor wie durft.

🦊 ReinAard. Schelmenroman, Tom Lanoye, Prometheus, 316 p., €29,99